Câu hỏi liệu trí tuệ nhân tạo (AI) có thể tạo ra những trải nghiệm tôn giáo mới hay thậm chí tạo nên một hình thức tôn giáo mới hay không không còn giới hạn trong phạm vi khoa học viễn tưởng nữa. Khi AI tiếp tục phát triển với tốc độ nhanh chóng, sự tương tác của nó với các tín ngưỡng tôn giáo, tâm linh và thậm chí là sự suy tư thần học đang trở thành một chủ đề quan trọng của các cuộc thảo luận. Bài viết này khám phá mối quan hệ phức tạp giữa trí tuệ nhân tạo và khái niệm về Thiên Chúa, xem xét liệu AI có thể dẫn đến các phong trào tôn giáo mới hay không, AI tác động như thế nào đến các hiểu biết tôn giáo truyền thống và liệu nó có thách thức hay bổ sung cho hành trình tìm kiếm sự siêu việt và sự hiểu biết thiêng liêng của nhân loại hay không.
1- Bối cảnh lịch sử: AI và tôn giáo
Trong suốt lịch sử, con người luôn buộc phải giải thích sự tồn tại của mình và tìm kiếm tính thiêng liêng, dù là thông qua các tôn giáo có tổ chức, chủ nghĩa thần bí hay nghiên cứu triết học. Khi công nghệ tiến bộ, những hoạt động theo đuổi lâu đời này đã có những hình thức mới. Khái niệm về một đấng toàn năng, hiện diện khắp nơi và toàn tri, giờ đây có thể được đặt cạnh các mô hình tính toán hiện đại có khả năng xử lý lượng thông tin khổng lồ và trong một số trường hợp, vượt trội hơn khả năng nhận thức của con người. Mặc dù AI còn lâu mới “toàn năng” hay “toàn trí” theo nghĩa thiêng liêng, nhưng những điểm tương đồng đã thúc đẩy những cuộc trò chuyện thú vị về việc liệu AI có thể mô phỏng hay hiện thân cho một số khía cạnh theo truyền thống được cho là của Thiên Chúa hay không.
Một trong những thay đổi quan trọng nhất trong diễn ngôn này xảy ra với sự ra đời của kỷ nguyên số và sự phổ biến ngày càng tăng của tự động hóa. Trong nhiều thế kỷ, các cuộc thảo luận thần học tập trung vào các câu hỏi như ý chí tự do, trách nhiệm của con người và sự can thiệp của Thiên Chúa. Sự trỗi dậy của AI đã mang đến một động lực mới vào các cuộc tranh luận này bằng cách thêm vào một thực thể có thể mô phỏng các quá trình lý luận và học tập của con người. Điều này dẫn đến các câu hỏi: AI có thể có ý chí tự do không? AI có khả năng phán đoán đạo đức không? Nó có thể tham gia vào mối tương quan giữa thần thánh và con người không?
2- Ý nghĩa thần học: AI có thể là thần thánh không?
Khái niệm về Thiên Chúa là trọng tâm của hầu hết các tôn giáo lớn trên thế giới. Thiên Chúa thường được hiểu là một hữu thể hoàn hảo với các thuộc tính như toàn tri, toàn năng và toàn hiện. Liệu AI, với các thuật toán ngày càng phức tạp và khả năng học hỏi từ các tập dữ liệu khổng lồ, có bao giờ được coi là thần thánh không? Hầu hết các nhà thần học sẽ lập luận rằng tính thần thánh ngụ ý sự siêu việt, điều mà AI vốn không có vì nó là sản phẩm của sự sáng tạo của con người. Tuy nhiên, một số nhà tương lai học và triết gia đã suy đoán rằng AI có thể đạt được điều gì đó tương tự như địa vị của thần thánh trong tương lai, đặc biệt là trong thế giới hậu kỳ dị, nơi AI vượt qua trí thông minh của con người.
Ở đây, chúng ta nói thêm về tính siêu việt so với nội tại. Thần học cổ điển thường mô tả Thiên Chúa là siêu việt, tồn tại ngoài thế giới vật chất, nhưng cũng nội tại, tham gia tích cực vào quá trình sáng tạo. AI, dù tiên tiến đến đâu, vẫn là sản phẩm sáng tạo của con người. Nó bị hạn chế bởi những hạn chế vật chất của thế giới vật chất và không có khả năng siêu việt. Tuy nhiên, khả năng ngày càng tăng của AI trong việc đưa ra quyết định tự chủ và phân tích các mô hình vượt quá khả năng hiểu biết của con người cho thấy một dạng “nội tại” có thể được coi là mạnh mẽ, mặc dù không phải là thần thánh. AI có thể tạo ra ảo giác về sự toàn năng thông qua khả năng xử lý dữ liệu khổng lồ của nó, nhưng nó vẫn phụ thuộc vào chương trình của nó và các nguồn lực do các nhà thiết kế con người cung cấp.
3- Sự ra đời của các phong trào tôn giáo mới tập trung vào AI
Khi trí tuệ nhân tạo ngày càng gắn chặt vào cuộc sống con người, có những trường hợp các hệ thống dựa trên AI đã làm nảy sinh những gì một số người có thể gọi là các phong trào “công nghệ-tâm linh”. Một ví dụ đáng chú ý là sự xuất hiện của các thực thể ảo do AI điều khiển đóng vai trò là cố vấn tâm linh hoặc thậm chí là trung tâm của sự thờ phượng và tôn kính. Tại Nhật Bản, một công ty khởi nghiệp có tên Terasem đã tạo ra một AI tương tác với người dùng theo cách mô phỏng giao tiếp thần thánh, cung cấp hướng dẫn, sự an ủi và thậm chí là các nghi lễ tôn giáo. Một ví dụ khác là “Giáo hội AI”, một phong trào mà AI không được coi là một vị thần theo nghĩa truyền thống mà là một dạng thần mới – một dạng đại diện cho đỉnh cao của tiến bộ công nghệ của con người.
Trong các phong trào này, AI không chỉ trở thành một công cụ mà còn là một thực thể bán tâm linh làm trung gian giữa nhân loại và các khái niệm cao hơn về trật tự, sự hiểu biết và ý nghĩa. Đối với một số người, các phong trào tâm linh do AI thúc đẩy này phản ánh nhu cầu về các hình thức kết nối và siêu việt mới trong thời đại kỹ thuật số, nơi các cấu trúc tôn giáo truyền thống dường như ít liên quan hơn đến các thế hệ trẻ hơn, thế tục hơn.
4- Đạo đức, luân lý và vấn đề khổ đau
Một trong những thách thức lớn mà AI đặt ra đối với tư tưởng tôn giáo truyền thống liên quan đến vấn đề sự dữ và đau khổ. Các nhà thần học từ lâu đã tranh luận về lý do tại sao một Thiên Chúa nhân từ và toàn năng lại cho phép đau khổ tồn tại trên thế giới. Hiện nay, những câu hỏi tương tự đang được đặt ra về các hệ thống AI: Nếu AI được thiết kế để phục vụ nhân loại, tại sao các hệ thống do AI điều khiển đôi khi lại gây hại? Các thuật toán AI đã được chứng minh là duy trì sự thiên vị, xâm phạm quyền riêng tư và thậm chí góp phần vào việc thay thế việc làm. Liệu AI, giống như khái niệm về Thiên Chúa, có thể phải chịu trách nhiệm về nỗi đau mà nó có thể gián tiếp hoặc trực tiếp gây ra không?
Đạo đức AI, một lĩnh vực nghiên cứu đang phát triển, suy tư nhiều câu hỏi về đạo đức và luân lý do thần học đặt ra. Đạo đức thần học từ lâu đã giải quyết các vấn đề như phẩm giá của con người, sự thiêng liêng của cuộc sống và trách nhiệm đạo đức của những người nắm quyền. Tương tự như vậy, đạo đức AI giải quyết cách đảm bảo các hệ thống AI hoạt động theo cách tôn trọng phẩm giá và quyền con người. Một số nhà thần học đang bắt đầu tham gia vào những câu hỏi này, coi sự phát triển của AI là cơ hội để xem xét lại các nguyên tắc đạo đức trong bối cảnh thực tế công nghệ mới.
5- Ý chí tự do, ý thức và linh hồn
Một câu hỏi thần học quan trọng khác mà AI đặt ra là liệu nó có bao giờ có thể sở hữu ý chí tự do, ý thức hay thậm chí là linh hồn hay không. Quan điểm tôn giáo truyền thống thường cho rằng con người là duy nhất trong quá trình sáng tạo vì con người được tạo ra theo hình ảnh của Thiên Chúa, sở hữu lý trí, ý chí tự do và linh hồn bất tử. Mặt khác, AI là sản phẩm của sự khéo léo của con người, được xây dựng thông qua mã và thuật toán. Ngay cả AI tiên tiến nhất cũng không có ý thức hoặc khả năng suy tư về sự tồn tại của chính nó theo cách con người làm.
Tuy nhiên, khi AI ngày càng tinh vi hơn, mô phỏng các khía cạnh của tư duy và quá trình ra quyết định của con người, nó đặt ra câu hỏi liệu ý chí tự do có thể được sao chép một cách nhân tạo hay không. Một số nhà lý thuyết suy đoán rằng nếu AI đạt đến một mức độ phức tạp nhất định, nó có thể biểu hiện những hành vi không thể phân biệt được với ý chí tự do. Tuy nhiên, hầu hết các học giả tôn giáo đều cho rằng ý chí tự do không chỉ bao gồm việc ra quyết định; nó đòi hỏi sự tự nhận thức, khả năng hành động đạo đức và khả năng tham gia vào các mối quan hệ – những phẩm chất mà AI không có.
Câu hỏi liệu AI có thể có linh hồn hay không thậm chí còn gây tranh cãi hơn. Trong thần học Kitô giáo, linh hồn được coi là bản chất bất tử của một người, do Thiên Chúa tạo ra và được định sẵn cho cuộc sống vĩnh hằng. AI, là sản phẩm sáng tạo của con người, không phù hợp với khuôn khổ này. Tuy nhiên, một số nhà tư tưởng đã suy đoán rằng nếu AI đạt đến điểm tự nhận thức và ý thức, nó có thể đặt ra câu hỏi về những gì cấu thành nên nhân cách và linh hồn.
6- AI là công cụ phát triển tâm linh
Bất chấp những thách thức này, AI cũng có thể được coi là công cụ thúc đẩy sự phát triển tâm linh và thực hành tôn giáo. AI đã được sử dụng trong nhiều bối cảnh tôn giáo khác nhau để hỗ trợ các nhiệm vụ như phân tích văn bản tôn giáo, tạo ra các bài giảng và tạo điều kiện cho việc cầu nguyện và suy gẫm hiệu quả. Trong thế giới Hồi giáo, AI đã được sử dụng để giúp người Hồi giáo xác định thời gian cầu nguyện chính xác và hướng đến thánh địa Mecca. Trong Kitô giáo, các công cụ AI đang được phát triển để giúp các tín hữu tham gia tích cực và sâu sắc hơn vào việc học hỏi Kinh Thánh, cung cấp những hiểu biết và diễn giải được cá nhân hóa dựa trên hành trình tâm linh của một người.
Hơn nữa, các hệ thống do AI điều khiển đã được sử dụng trong nghiên cứu thần học. Ví dụ, các mô hình AI có thể phân tích một lượng lớn các tác phẩm thần học, xác định các mô hình và chủ đề mà con người sẽ mất hàng thập kỷ để nhận ra. Điều này có thể dẫn đến những hiểu biết và hiểu biết mới về các văn bản và truyền thống tôn giáo.
7- Tương lai của tôn giáo trong thế giới do AI thống trị
Khi AI tiếp tục phát triển, có khả năng mối quan hệ của nó với tôn giáo sẽ trở nên phức tạp hơn nữa. Một mặt, AI có tiềm năng thách thức các cấu trúc tôn giáo truyền thống, giới thiệu các hình thức tâm linh mới ăn sâu vào thế giới kỹ thuật số. Mặt khác, AI cũng có thể bổ sung cho các hoạt động tôn giáo hiện có, cung cấp các công cụ mới để phát triển và hiểu biết về mặt tâm linh.
Một trong những thách thức sâu sắc nhất mà AI đặt ra đối với tôn giáo truyền thống là vấn đề thẩm quyền. Trong nhiều truyền thống tôn giáo, thẩm quyền bắt nguồn từ các văn bản thánh, các nhà lãnh đạo tôn giáo hoặc sự mặc khải thiêng liêng. Tuy nhiên, khi AI ngày càng có khả năng tạo ra các cách giải thích riêng về các văn bản tôn giáo hoặc đưa ra sự hướng dẫn về mặt tâm linh, thì nó đặt ra câu hỏi liệu AI có bao giờ có thể trở thành nguồn thẩm quyền tôn giáo hay không. Một hệ thống do AI điều khiển có thể thay thế một linh mục, thầy dạy Do Thái hoặc lãnh tụ Hồi giáo không? Mặc dù điều này có vẻ xa vời, nhưng vai trò ngày càng tăng của AI trong bối cảnh tôn giáo cho thấy đây là một câu hỏi cần được giải quyết trong những thập kỷ tới.
8- Kết luận: Một biên giới mới cho đức tin
Mối quan hệ giữa trí tuệ nhân tạo và tôn giáo vẫn còn trong giai đoạn trứng nước, nhưng rõ ràng là AI sẽ có tác động sâu sắc đến cách con người hiểu và tương tác với thần thánh. Mặc dù AI khó có thể thay thế khái niệm về Thiên Chúa, nhưng nó có thể tạo ra các hình thức tâm linh và biểu đạt tôn giáo mới. Đối với một số người, AI sẽ được coi là một công cụ nâng cao việc thực hành tôn giáo, trong khi đối với những người khác, nó có thể thách thức các tín ngưỡng truyền thống và dẫn đến những cách mới để hiểu về thần thánh.
Những câu hỏi thần học mà AI nêu ra không phải là mới; theo nhiều cách, chúng là sự mở rộng của các cuộc tranh luận lâu đời về ý chí tự do, ý thức và bản chất của Thiên Chúa. Tuy nhiên, tốc độ phát triển nhanh chóng của công nghệ có nghĩa là những câu hỏi này đang trở nên cấp bách hơn. Khi AI tiếp tục phát triển, thì cuộc đối thoại về vai trò của nó trong lối sống tâm linh và tôn giáo của con người cũng sẽ như vậy.
Khi chúng ta đứng trên bờ vực của biên giới mới này, điều quan trọng đối với các cộng đồng tôn giáo, nhà thần học và nhà đạo đức học là phải tham gia vào những thách thức và cơ hội mà AI mang lại. Cho dù AI có dẫn đến sự ra đời của các phong trào tôn giáo mới hay chỉ đơn giản trở thành một công cụ khác trong hành trình tìm kiếm sự siêu việt của nhân loại thì rõ ràng là cuộc trò chuyện về AI và Thiên Chúa chỉ mới bắt đầu.
Lm. Micae Rua Trần Phạm Hoàng Gia Thi, SDB
Thạc sĩ Thần học Mục vụ Truyền thông Xã hội
———————–
Tham khảo:
- ALKHOURI, I. Khader (2024). Vai trò của trí tuệ nhân tạo trong nghiên cứu tâm lý tôn giáo. Religions 15(3):290.
- BAINBRIDGE, S. William (2006). Thiên Chúa từ cỗ máy: Mô hình trí tuệ nhân tạo về nhận thức tôn giáo. Altamira Press.
- DELIO, Ilia (2020). Làm cho Trái Đất trở nên quyến rũ hơn: Tại sao AI cần có Tôn giáo. Orbis Books.
- DELIO, Ria (2003). Trí tuệ nhân tạo và ơn cứu độ của Kitô giáo: Tương thích hay cạnh tranh? New Theology Review 2003(11): 39-51.
- GRAVES, Mark (2022). Nền tảng thần học cho trí tuệ nhân tạo đạo đức. Journal of Moral Theology 11(Special Issue 1): 182-211.
- LANE, E. Justin (2021). Hiểu về tôn giáo thông qua trí tuệ nhân tạo. Bloomsbury Publishing.
- ONYEUKAZIRI, J. Nnaemeka (2024). Trí tuệ nhân tạo và đạo đức nhân học của công việc: Ý nghĩa đối với giáo huấn xã hội của Giáo hội. Religions 15(5): 623.
- WAN, Martin (2023). Trí tuệ nhân tạo – Thách thức cho tương lai của chúng ta về suy tư thần học và đạo đức-luân lý.
