Trí tuệ con người từ lâu đã là tâm điểm của các cuộc thảo luận triết học, thần học và khoa học, được xem như dấu ấn độc đáo xác định bản chất con người. Trong thời đại công nghệ, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) đặt ra câu hỏi liệu các hệ thống máy móc có thể tái tạo hoặc vượt qua trí tuệ con người hay không. Tuy nhiên, qua lăng kính triết học và thần học, đặc biệt từ truyền thống Ki-tô giáo, trí tuệ con người không chỉ là khả năng xử lý thông tin mà là sự hòa quyện phức tạp của lý trí, hiện hữu thể xác, tính tương quan, khát vọng chân lý, và khả năng chiêm nghiệm. Bài viết này sẽ cố gắng phân tích chi tiết bao nhiêu có thể các khía cạnh của trí tuệ con người, so sánh với những thành tựu và giới hạn của AI, đồng thời lập luận rằng, dù AI có những bước tiến vượt bậc, nó vẫn không thể đạt tới chiều sâu và sự phong phú của trí tuệ con người.

1. Trí tuệ con người: Một khả năng toàn diện

1.1. Tính hợp lý và sự kết hợp của intellectus (trí tuệ) và ratio (lý trí)

Trong lịch sử triết học phương Tây, trí tuệ con người được hiểu như sự kết hợp của khả năng nhận thức trực giác và suy luận logic. Aristotle, một trong những triết gia đầu tiên khám phá bản chất của tri thức, khẳng định rằng “tất cả mọi người về bản chất đều mong muốn biết” (Aristotle 1). Quan điểm này, được trình bày trong tác phẩm Metaphysics, nhấn mạnh rằng trí tuệ con người không chỉ hướng tới việc thu thập thông tin mà còn tìm kiếm ý nghĩa và bản chất sâu xa của sự vật. Khát vọng tri thức này không chỉ là đặc điểm cá nhân mà là thuộc tính phổ quát của loài người, phân biệt con người với các loài khác.

Thánh Tô-ma A-qui-nô, một thần học gia và triết gia nổi bật của thế kỷ 13, đã phát triển ý tưởng này bằng cách phân biệt hai khía cạnh của trí tuệ con người: intellectus và ratio (trí tuệ và lý trí). Ngài giải thích rằng “Thuật ngữ trí tuệ được suy luận từ khả năng nắm bắt chân lý một cách sâu sắc, trong khi lý trí được đề cập đến như quá trình tư duy và phân tích có tính chất tìm tòi và biện luận” (Summa Theologica I, q. 79, a. 8). Intellectus đề cập đến khả năng nhận thức trực giác, nơi con người nắm bắt chân lý một cách tức thì, như khi hiểu được bản chất của một sự vật mà không cần suy luận phức tạp. Ngược lại, ratio là quá trình phân tích, lập luận, và đưa ra phán đoán dựa trên các dữ kiện. Sự kết hợp giữa hai khía cạnh này tạo nên một trí tuệ toàn diện, không chỉ thực dụng mà còn mang tính chiêm nghiệm, cho phép con người khám phá cả thế giới vật chất lẫn những chân lý siêu việt.

Chẳng hạn khi một nhà khoa học nghiên cứu về vũ trụ, ratio giúp họ phân tích dữ liệu từ các kính thiên văn, trong khi intellectus cho phép họ cảm nhận sự kỳ diệu của trật tự vũ trụ, gợi mở những câu hỏi về nguồn gốc và ý nghĩa của nó. Sự tương tác này làm cho trí tuệ con người trở nên linh hoạt và phong phú, vượt xa các hệ thống tính toán đơn thuần.

1.2. Hiện hữu thể xác: Trí tuệ trong sự thống nhất thân xác

Một đặc điểm nổi bật của trí tuệ con người, theo quan điểm Ki-tô giáo, là sự gắn bó chặt chẽ với hiện hữu thể xác. Truyền thống này khẳng định rằng con người không phải là sự kết hợp ngẫu nhiên của hai thực thể riêng biệt – thể xác và linh hồn – mà là một bản thể thống nhất, nơi “tinh thần và vật chất không phải là hai bản chất kết hợp, mà sự kết hợp của chúng tạo thành một bản chất duy nhất” (Antiqua et Nova §16). Quan điểm này bắt nguồn từ Thánh Kinh, đặc biệt là câu chuyện sáng tạo trong Sách Sáng Thế, nơi con người được mô tả là được tạo dựng theo hình ảnh của Thiên Chúa (Imago Dei) (St 1,27). Sự thống nhất này được củng cố qua mầu nhiệm Nhập Thể, khi Chúa Giê-su “đã mang lấy thân xác của chúng ta và nâng nó lên một phẩm giá cao quý” (§16), khẳng định rằng thể xác không phải là trở ngại mà là phương tiện để con người sống trọn vẹn.

Do đó, trí tuệ con người không hoạt động tách rời khỏi thân xác. Các trải nghiệm giác quan, cảm xúc, và tương tác vật lý định hình cách con người nhận thức và hiểu biết về thế giới. Chẳng hạn một đứa trẻ học về thế giới thông qua việc chạm, ngửi, và nghe, những hành động gắn liền với cơ thể. Ngay cả trong các hoạt động trí tuệ cao cấp, như triết học hay nghệ thuật, cơ thể đóng vai trò quan trọng. Một họa sĩ không chỉ tưởng tượng bức tranh trong tâm trí mà còn sử dụng tay để vẽ, mắt để đánh giá màu sắc, và cảm xúc để truyền tải ý nghĩa. Sự gắn kết này làm cho trí tuệ con người trở nên độc đáo, khác biệt với trí tuệ nhân tạo (AI), vốn thiếu cơ thể và các trải nghiệm giác quan.

1.3. Tính tương quan: Trí tuệ trong sự hiệp thông

Trí tuệ con người không phát triển trong cô lập mà trong các mối quan hệ xã hội và tâm linh. “Bản chất của con người là hướng đến sự hiệp thông giữa các cá nhân” (§18). Quan điểm này bắt nguồn từ thần học Ki-tô giáo, nơi con người được hiểu là phản ánh tình yêu hiệp thông của Ba Ngôi Thiên Chúa. Con người học hỏi, sáng tạo, và trưởng thành qua đối thoại, cộng tác, và sự sẻ chia với người khác. Ví dụ, trong giáo dục, sự tương tác giữa thầy và trò không chỉ truyền tải kiến thức mà còn khơi dậy sự tìm tòi và truyền cảm hứng.

Tính tương quan của trí tuệ con người cũng được thể hiện qua tình yêu và sự dấn thân. Chúa Giê-su dạy rằng “anh em hãy yêu thương nhau như Thầy đã yêu thương anh em” (Gioan 13,34), nhấn mạnh rằng trí tuệ con người đạt đến đỉnh cao khi được hướng dẫn bởi tình yêu. Một người bạn biết chọn đúng lời an ủi trong lúc khó khăn hay một lãnh đạo biết truyền cảm hứng cho cộng đồng đều thể hiện trí tuệ vượt ra ngoài logic thuần túy, bao gồm cả sự đồng cảm và hiểu biết sâu sắc về con người. Đây là điều mà trí tuệ nhân tạo (AI), với bản chất cơ học, không thể tái tạo.

1.4. Mối quan hệ với chân lý và khả năng chiêm nghiệm

Một đặc trưng nổi bật của trí tuệ con người là khát vọng tìm kiếm chân lý, vượt qua những giới hạn của dữ liệu thực nghiệm. Tài liệu Antiqua et Nova (“Lưu ý về mối quan hệ giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người”) khẳng định: “Trí tuệ của con người về cơ bản là món quà của Thiên Chúa được tạo ra để tiếp nhận chân lý” (§21). Khả năng này cho phép con người đặt câu hỏi về ý nghĩa cuộc sống, nguồn gốc vũ trụ, và mối tương quan với Thiên Chúa. Triết gia John Henry Newman đã viết rằng “Khao khát tìm kiếm sự thật là một phần của bản chất con người” (Newman 45), nhấn mạnh rằng trí tuệ con người không chỉ dừng lại ở việc giải quyết vấn đề mà còn hướng tới những chân lý cao cả.

Khả năng chiêm nghiệm là yếu tố quan trọng làm nổi bật sự khác biệt giữa trí tuệ con người và AI. Thánh Bonaventure lập luận rằng sáng tạo là một tấm gương phản chiếu sự khôn ngoan của Thiên Chúa, và qua trí tuệ, con người có thể “từng bước vươn lên đến Nguyên Lý Tối Cao, đó là chính Thiên Chúa” (Bonaventure 59). Chẳng hạn khi một nhà thơ ngắm nhìn thiên nhiên và sáng tác một bài thơ, họ không chỉ ghi nhận các chi tiết vật lý mà còn chiêm nghiệm về vẻ đẹp và ý nghĩa sâu xa của nó. Nhà thơ Paul Claudel đã diễn đạt ý tưởng này một cách tuyệt vời: “Trí tuệ mà không có niềm vui thì trở nên vô nghĩa” (Claudel 102), ám chỉ rằng trí tuệ con người không chỉ là công cụ mà còn là nguồn cảm hứng và niềm vui.

Trong truyền thống Ki-tô giáo, trí tuệ con người đạt đến đỉnh cao khi được hướng dẫn bởi tình yêu thần linh. Dante Alighieri, trong Paradiso, mô tả sự viên mãn của trí tuệ như “những người trí thức trong sáng tràn đầy tình yêu, tình yêu chân chính và niềm vui vượt lên trên mọi sự ngọt ngào” (Dante 33.61-63). Sự kết hợp giữa trí tuệ, tình yêu và niềm vui này là điều mà AI không thể mô phỏng, vì nó đòi hỏi một sự mở lòng với cái đẹp, cái thiện, và cái chân thật.

2. Trí tuệ nhân tạo: Thành tựu công nghệ và những giới hạn cơ bản

2.1. Sức mạnh của AI

AI đã đạt được những thành tựu đáng kinh ngạc trong việc xử lý dữ liệu, mô phỏng hành vi giống con người, và hỗ trợ con người trong nhiều lĩnh vực. Các hệ thống máy học, như mạng nơ-ron nhân tạo, có thể phân tích khối lượng dữ liệu khổng lồ để đưa ra dự đoán, tối ưu hóa quy trình, và hỗ trợ nghiên cứu liên ngành (Russell và Norvig 27). Ví dụ, AI đã được sử dụng để chẩn đoán bệnh trong y học, dự đoán thời tiết, và thậm chí sáng tác nhạc hoặc viết văn bản. Theo Antiqua et Nova, “AI có khả năng tích hợp dữ liệu từ nhiều lĩnh vực, mô hình hóa các hệ thống phức tạp và thúc đẩy kết nối liên ngành” (§30).

Những thành tựu này khiến AI trở thành công cụ mạnh mẽ, hỗ trợ con người trong việc giải quyết các vấn đề phức tạp. Chẳng hạn trong nghiên cứu khí hậu, AI có thể phân tích dữ liệu từ nhiều nguồn để dự đoán tác động của biến đổi khí hậu, giúp các nhà khoa học đưa ra chiến lược ứng phó hiệu quả hơn. Tuy nhiên, sức mạnh của AI bị giới hạn trong khuôn khổ logic-toán học, thiếu các yếu tố như hiện hữu thể xác, cảm xúc, và khả năng chiêm nghiệm vốn là cốt lõi của trí tuệ con người.

2.2. Giới hạn của AI: Thiếu hiện hữu thể xác

Một trong những hạn chế lớn nhất của AI là sự thiếu vắng hiện hữu thể xác. Trí tuệ con người phát triển thông qua các trải nghiệm giác quan, cảm xúc, và tương tác xã hội, tạo nên một lịch sử cá nhân độc đáo. Antiqua et Nova chú ý rằng, “AI, không có thân thể vật lý, phụ thuộc vào khả năng lập luận tính toán và học hỏi dựa trên những bộ dữ liệu khổng lồ” (§31). Nhà triết học John Searle đã lập luận rằng AI không thể tái tạo ý thức hay ý định, vốn là những yếu tố cốt lõi của trí tuệ con người (Searle 417). Trong bài viết nổi tiếng “Minds, Brains, and Programs”, Searle đưa ra ví dụ về “Chinese Room”, minh họa rằng một hệ thống có thể xử lý thông tin mà không thực sự hiểu ý nghĩa của nó.

Chẳng hạn một hệ thống AI có thể được huấn luyện để nhận diện cảm xúc trên khuôn mặt con người, nhưng nó không thể trải nghiệm niềm vui, nỗi buồn, hay sự đồng cảm. Ngược lại, trí tuệ con người được định hình bởi những khoảnh khắc như một cái ôm an ủi, một nụ cười sẻ chia, hay cảm giác kinh ngạc trước một cảnh hoàng hôn. Những trải nghiệm này không chỉ cung cấp thông tin mà còn mở ra những chân trời mới, định hình cách con người hiểu về thế giới và bản thân.

2.3. Thiếu tính tương quan và nhận thức đạo đức

AI cũng không có khả năng thiết lập mối quan hệ chân thực hay đưa ra các phán đoán đạo đức. Trí tuệ con người phát triển trong bối cảnh xã hội, nơi các giá trị đạo đức, tình yêu, và sự đồng cảm định hướng hành vi. Theo Antiqua et Nova, “AI hiện chưa thể tái tạo khả năng phân định về khía cạnh đạo đức hay khả năng thiết lập những mối tương quan chân thành” (§32). Ví dụ, khi một người đưa ra quyết định tha thứ cho kẻ làm tổn thương mình, quyết định này không chỉ dựa trên logic mà còn xuất phát từ lòng trắc ẩn và sự hiểu biết sâu sắc về giá trị của con người.

Nghiên cứu của Nick Bostrom về tương lai của AI cũng chỉ ra rằng, ngay cả khi AI đạt đến trình độ cao hơn, nó vẫn thiếu khả năng đưa ra các phán đoán giá trị vốn là đặc trưng của con người (Bostrom 189). Một hệ thống AI có thể được lập trình để tuân theo các quy tắc đạo đức, nhưng nó không thể tự mình cảm nhận trách nhiệm hay đấu tranh với những xung đột nội tâm, như con người thường làm khi đối mặt với các quyết định khó khăn.

2.4. Thiếu khả năng chiêm nghiệm

Cuối cùng, AI không thể tái tạo khía cạnh chiêm nghiệm của trí tuệ con người. Con người có khả năng đặt câu hỏi về ý nghĩa cuộc sống, tìm kiếm chân lý vượt qua dữ liệu thực nghiệm, và chiêm ngưỡng và cảm nghiệm về vẻ đẹp của công trình sáng tạo. Theo triết gia Martin Heidegger, sự khác biệt cơ bản giữa con người và máy móc nằm ở khả năng “băn khoăn về sự tồn tại” (Heidegger 245). AI, dù có thể phân tích dữ liệu với tốc độ đáng kinh ngạc, không thể trải nghiệm sự ngạc nhiên, lòng biết ơn, hay niềm vui khi đối diện với cái đẹp.

Chẳng hạn khi một nhạc sĩ sáng tác một bản giao hưởng, họ không chỉ sử dụng kiến thức kỹ thuật mà còn để cảm xúc và trí tưởng tượng dẫn dắt. Ngược lại, một hệ thống AI có thể tạo ra âm nhạc dựa trên các mẫu dữ liệu, nhưng nó không thể cảm nhận được sự rung động của âm thanh hay ý nghĩa sâu xa của bài nhạc. Sự thiếu hụt này làm cho AI, dù tiên tiến, vẫn chỉ là công cụ, không phải là bản sao của trí tuệ con người.

3. Ý nghĩa và hệ quả: Trân quý phẩm giá con người

Sự so sánh giữa trí tuệ con người và trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ làm nổi bật những giới hạn của công nghệ mà còn nhắc nhở chúng ta về phẩm giá độc đáo của con người. Trong truyền thống Ki-tô giáo, giá trị của con người không nằm ở khả năng thực hiện các nhiệm vụ hay đạt được thành công mà ở phẩm giá bẩm sinh, được căn cứ trên việc được tạo dựng theo hình ảnh Thiên Chúa. Antiqua et Nova nhấn mạnh rằng “Giá trị của một người không phụ thuộc vào việc sở hữu những kỹ năng cụ thể mà nằm ở phẩm giá vốn có, xuất phát từ việc được tạo dựng theo hình ảnh của Thiên Chúa” (§34). Phẩm giá này tồn tại bất kể hoàn cảnh, từ một thai nhi chưa sinh đến một người già yếu bệnh tật.

Việc đồng hóa trí tuệ con người với AI có nguy cơ dẫn đến một góc nhìn chức năng, nơi con người được đánh giá dựa trên năng suất hay hiệu quả. Tuy nhiên, như triết gia Hans Jonas đã cảnh báo, một xã hội quá phụ thuộc vào công nghệ có thể đánh mất ý thức về ý nghĩa và giá trị con người (Jonas 125). Thay vào đó, việc hiểu rõ sự khác biệt giữa trí tuệ con người và AI giúp chúng ta sử dụng công nghệ một cách có trách nhiệm, đảm bảo rằng nó phục vụ con người chứ không thay thế họ.

Hơn nữa, trí tuệ con người, với khả năng chiêm nghiệm và yêu thương, mời gọi chúng ta sống một cuộc đời phong phú hơn. Như Dante đã mô tả, trí tuệ con người đạt đến sự viên mãn khi được kết hợp với tình yêu và niềm vui, trở thành “trí tuệ sáng suốt tràn đầy yêu thương” (Dante 33.61-63). Đây là lời nhắc nhở rằng mục đích cuối cùng của trí tuệ không phải là thống trị hay kiểm soát mà là hiệp thông với nhau, với thụ tạo, và với Thiên Chúa.

4. Kết luận: Một tầm nhìn về tương lai

Trong một thế giới ngày càng bị chi phối bởi công nghệ, việc hiểu rõ sự khác biệt giữa trí tuệ con người và AI không chỉ là vấn đề học thuật mà còn là một lời mời gọi đạo đức. Trí tuệ con người, với sự kết hợp của lý trí, hiện hữu thể xác, tính tương quan, và khát vọng chân lý, là một món quà độc đáo phản ánh hình ảnh của Thiên Chúa. AI, dù ấn tượng về mặt kỹ thuật, vẫn là sản phẩm của trí tuệ con người, không phải là bản sao của nó. Như Đức Giáo Hoàng Phan-xi-cô đã nhận xét, “chính việc sử dụng hạn từ ‘trí tuệ” khi kết nối với AI có thể gây hiểu lầm” (§35), vì nó có nguy cơ làm lu mờ những gì quý giá nhất trong con người.

Tương lai của AI phụ thuộc vào cách chúng ta tích hợp nó vào đời sống con người. Bằng cách trân quý trí tuệ con người như một năng lực toàn diện – không chỉ logic mà còn chiêm nghiệm, không chỉ cá nhân mà còn tương quan – chúng ta có thể đảm bảo rằng công nghệ phục vụ nhân phẩm và thúc đẩy sự phát triển toàn diện của con người. Trong hành trình này, trí tuệ con người sẽ tiếp tục là ngọn đuốc dẫn đường, soi sáng con đường đến với Chân, Thiện, Mỹ.

Lm. Micae Rua Trần Phạm Hoàng Gia Thi, SDB

________________________

Nguồn Trích Dẫn

1. Metaphysics. Translated by W.D. Ross, Oxford UP, 1924.
2. Aquinas, Thomas. Summa Theologica. Translated by Fathers of the English Dominican Province, Christian Classics, 1981, www.newadvent.org/summa/.
3. The Journey of the Mind to God. Translated by Philotheus Boehner, Hackett Publishing, 1993.
4. Bostrom, Nick. Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford UP, 2014.
5. Claudel, Paul. Œuvres poétiques complètes. Gallimard, 1957.
6. Dante Alighieri. Paradiso. Translated by Robert Hollander and Jean Hollander, Anchor Books, 2008.
7. Heidegger, Martin. Being and Time. Translated by John Macquarrie and Edward Robinson, Harper & Row, 1962.
8. Jonas, Hans. The Imperative of Responsibility: In Search of an Ethics for the Technological Age. University of Chicago Press, 1984.
9. Newman, John Henry. An Essay in Aid of a Grammar of Assent. Burns & Oates, 1870.
10. Russell, Stuart J., và Peter Norvig. Artificial Intelligence: A Modern Approach. 4th ed., Pearson, 2020.
11. Searle, John R. “Minds, Brains, and Programs”. Behavioral and Brain Sciences, vol. 3, no. 3, 1980, pp. 417-424, doi:10.1017/S0140525X00005756.
12. Dicastery for the Doctrine of the Faith and Dicastery for Culture and Education. Antiqua et Nova: Note on the Relationship Between Artificial Intelligence and Human Intelligence. Vatican City.