(Bài viết dựa trên nội dung của phần “Làm thế nào để nhận ra sự kỳ thị về sức khỏe tâm thần” trong tài liệu “Đồng hành với Giới trẻ hướng đến sức khoẻ tâm thần tích cực: Hướng dẫn dành cho Nhà Giáo dục” của Ban Mục vụ Giới trẻ Salêdiêng 2025)

1- Giới thiệu

Sức khỏe tâm thần từ lâu đã bị bao phủ bởi định kiến và sự thiếu hiểu biết trong nhiều nền văn hóa trên toàn thế giới. Kỳ thị (stigma) liên quan đến sức khỏe tâm thần không chỉ là một rào cản cá nhân mà còn là một hiện tượng xã hội phức tạp, gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho hàng triệu người. Bài viết này, dựa trên nội dung “Làm thế nào để nhận ra sự kỳ thị về sức khỏe tâm thần” được trích trong tài liệu “Đồng hành với Giới trẻ hướng đến sức khoẻ tâm thần tích cực: Hướng dẫn dành cho Nhà Giáo dục” của Ban Mục vụ Giới trẻ Salêdiêng xuất bản năm 2025 và các nghiên cứu bổ sung, sẽ làm sáng tỏ khái niệm kỳ thị, tác động của nó, và những con số đáng lo ngại phản ánh thực trạng hiện nay.

2- Kỳ thị là gì và nó bắt nguồn từ đâu?

Thuật ngữ “kỳ thị – stigma” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, nghĩa là “dấu ấn” hoặc “vết nhơ” (Corrigan & Watson, 2002). Trong bối cảnh xã hội học, nó đề cập đến tập hợp các niềm tin sai lầm và định kiến dẫn đến sự phân biệt đối xử đối với những cá nhân hoặc nhóm người bị coi là “khác biệt”. Khi áp dụng vào sức khỏe tâm thần, kỳ thị thể hiện qua việc gán ghép những đặc điểm tiêu cực như “nguy hiểm”, “vô dụng” hoặc “không thể đoán trước” cho những người gặp vấn đề tâm lý (Link & Phelan, 2001). Những quan niệm này thường xuất phát từ sự thiếu thông tin và được củng cố qua thời gian trong trí tưởng tượng tập thể, hiếm khi bị thách thức.

Theo Corrigan và Watson (2002), kỳ thị bao gồm ba yếu tố chính: stereotype (niềm tin chung của xã hội), prejudice (thái độ tiêu cực dựa trên niềm tin đó), và discrimination (hành vi phân biệt đối xử). Chẳng hạn, nếu xã hội tin rằng người mắc bệnh tâm thần là “bạo lực” (stereotype), một cá nhân có thể sợ hãi họ (prejudice), dẫn đến hành vi tránh né hoặc đối xử bất công (discrimination). Mối quan hệ này tạo ra một vòng luẩn quẩn, khiến kỳ thị trở nên khó phá vỡ.

3- Tác động của kỳ thị: Sợ hãi và lạm dụng

Kỳ thị không chỉ là vấn đề nhận thức mà còn dẫn đến hành động cụ thể. “Làm thế nào để nhận ra sự kỳ thị về sức khỏe tâm thần” nhấn mạnh hai phản ứng chính đối với người mắc bệnh tâm thần: sợ hãi và lạm dụng. Sợ hãi thường bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết hoặc lo ngại cá nhân rằng họ cũng có thể rơi vào tình trạng tương tự, được mô tả như “gương phản chiếu tiềm năng” của chính mình (Thornicroft et al., 2007). Trong khi đó, lạm dụng bao gồm bạo lực thể chất, ngôn ngữ xúc phạm, hoặc các thái độ như tránh né, khinh thường, và thậm chí là sự kiểm soát hoặc quá bảo hộ không phù hợp.

Những hành vi này tạo ra rào cản lớn đối với sự phục hồi và phúc lợi của người mắc bệnh tâm thần. Họ phải đối mặt với sự cô lập xã hội, mất cơ hội trong công việc, giáo dục, và gia đình. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), một trong bốn người trên thế giới sẽ trải qua vấn đề sức khỏe tâm thần trong đời, nhưng khoảng 50% không tìm kiếm sự giúp đỡ do kỳ thị (WHO, 2022). Nghiên cứu của Pescosolido et al. (2021) cũng chỉ ra rằng kỳ thị làm giảm khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần, đặc biệt ở các nước đang phát triển.

4- Những con số đáng báo động

Các thống kê gần đây làm nổi bật mức độ nghiêm trọng của vấn đề. Theo National Alliance on Mental Illness (NAMI), 60% người lớn mắc bệnh tâm thần tại Mỹ không nhận được điều trị, với kỳ thị là một trong những lý do chính (NAMI, 2023). Một nghiên cứu toàn cầu với hơn 90.000 người tham gia cho thấy kỳ thị là yếu tố hàng đầu ngăn cản việc tìm kiếm chăm sóc sức khỏe tâm thần (Thornicroft et al., 2016). Ngoài ra, 12.6% người tránh điều trị vì lo ngại ý kiến tiêu cực từ cộng đồng, và 9% không muốn người khác biết về tình trạng của mình (Susman, 2018).

Hậu quả của kỳ thị bao gồm:

– Sự cô lập và xa lánh xã hội.

– Giảm phúc lợi tâm lý và chất lượng cuộc sống kém.

– Bị quấy rối, bạo lực hoặc bắt nạt.

– Tăng cảm giác xấu hổ và tự nghi ngờ bản thân (Corrigan et al., 2014).

Hơn nữa, kỳ thị có thể kết hợp với các định kiến khác như tuổi tác, giới tính, hoặc dân tộc, tạo ra “kỳ thị kép” (double stigma), làm trầm trọng thêm khó khăn cho các nhóm dễ bị tổn thương (Gary, 2005).

5- Kỳ thị trong bối cảnh toàn cầu

Kỳ thị sức khỏe tâm thần là một vấn đề toàn cầu, nhưng cách nó biểu hiện khác nhau giữa các nền văn hóa. Ở một số cộng đồng châu Á, việc tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp có thể bị coi là làm mất danh dự gia đình (Ng, 1997). Trong khi đó, người Mỹ gốc Phi thường thiếu niềm tin vào hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần do lịch sử phân biệt đối xử (Ward et al., 2013). Dù ở đâu, kỳ thị cũng làm giảm giá trị xã hội của người mắc bệnh, khiến họ cảm thấy bị loại ra khỏi cộng đồng.

Nghiên cứu của Pescosolido et al. (2021) trên JAMA Network Open cho thấy mặc dù nhận thức về sức khỏe tâm thần đã cải thiện ở một số khu vực, tỷ lệ kỳ thị vẫn ở mức cao. Ví dụ, 51% người Mỹ tin rằng người mắc bệnh tâm thần trải qua “nhiều” kỳ thị, trong khi chỉ 13% cho rằng mức độ kỳ thị là “ít hoặc không đáng kể” (Addiction Center, 2019).

6- Hướng đi để phá vỡ kỳ thị

Dù tình hình có vẻ ảm đạm, vẫn có những dấu hiệu tích cực. Các chiến dịch như “Make It OK” đã tăng 5% mức độ thoải mái khi thảo luận về sức khỏe tâm thần từ năm 2017 đến 2019 (HealthPartners, 2019). Ngoài ra, thế hệ Millennials (62%) cởi mở hơn về vấn đề này so với Baby Boomers (32%), theo American Psychiatric Association (APA, 2019), cho thấy sự thay đổi trong nhận thức của thế hệ trẻ.

Để giảm kỳ thị, giáo dục là chiến lược quan trọng nhất, như “Làm thế nào để nhận ra sự kỳ thị về sức khỏe tâm thần” đã nhấn mạnh. Các chương trình nâng cao nhận thức, truyền thông tích cực, và sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè có thể thay đổi cách nhìn nhận về sức khỏe tâm thần. Nghiên cứu của Thornicroft et al. (2016) cũng đề xuất rằng các can thiệp dựa vào cộng đồng, kết hợp với chính sách công, có thể làm giảm đáng kể mức độ kỳ thị trong dài hạn.

7- Kết luận

Kỳ thị sức khỏe tâm thần là một thách thức toàn cầu, gây ra sợ hãi, lạm dụng, và phân biệt đối xử, ảnh hưởng đến hàng triệu người. Những con số như 60% người không nhận điều trị (NAMI, 2023) hay 98% người cảm nhận kỳ thị (Mental Health Foundation, 2023) là lời cảnh báo rõ ràng rằng chúng ta cần hành động. Phá vỡ vòng luẩn quẩn của kỳ thị đòi hỏi nỗ lực từ mỗi cá nhân, cộng đồng, và xã hội. Chỉ khi thay đổi cách nhìn nhận và đối xử với người mắc bệnh tâm thần, họ mới có thể sống một cuộc đời trọn vẹn. Sức khỏe tâm thần không phải là “vết nhơ” – nó là một phần tự nhiên của con người chúng ta.

Lm. Micae Rua Trần Phạm Hoàng Gia Thi, SDB

____________________

Nguồn trích dẫn

1. Addiction Center. (2019). Mental Health Stigmas. https://www.addictioncenter.com/news/2019/11/mental-health-stigmas/
2. American Psychiatric Association (APA). (2019). APA Public Opinion Poll Annual Meeting 2019. https://www.psychiatry.org/newsroom/apa-public-opinion-poll-annual-meeting-2019
3. Corrigan, P. W., & Watson, A. C. (2002). Understanding the impact of stigma on people with mental illness. World Psychiatry, 1(1), 16–20. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1489832/
4. Corrigan, P. W., Druss, B. G., & Perlick, D. A. (2014). The impact of mental illness stigma on seeking and participating in mental health care. Psychological Science in the Public Interest, 15(2), 37–70. https://doi.org/10.1177/1529100614531398
5. Gary, F. A. (2005). Stigma: Barrier to mental health care among ethnic minorities. Issues in Mental Health Nursing, 26(10), 979–999. https://doi.org/10.1080/01612840500280638
6. (2019). Stigma of mental illnesses decreasing. https://www.healthpartners.com/hp/about/press-releases/stigma-of-mental-illnesses-decreasing.html
7. Link, B. G., & Phelan, J. C. (2001). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27(1), 363–385. https://doi.org/10.1146/annurev.soc.27.1.363
8. Mental Health Foundation. (2023). Stigma and discrimination. https://www.mentalhealth.org.uk/a-to-z/s/stigma-and-discrimination
9. National Alliance on Mental Illness (NAMI). (2023). Mental Health By the Numbers. https://www.nami.org/about-mental-illness/mental-health-by-the-numbers/
10. Ng, C. H. (1997). The stigma of mental illness in Asian cultures. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 31(3), 382–390. https://doi.org/10.3109/00048679709065048
11. Pescosolido, B. A., et al. (2021). Trends in public stigma of mental illness in the US, 1996-2018. JAMA Network Open, 4(12), e2140202. https://doi.org/10.1001/jamanetworkopen.2021.40202
12. Susman, D. (2018). The top reasons why people don’t receive needed mental health services. http://davidsusman.com/2018/04/12/the-top-reasons-why-people-dont-receive-needed-mental-health-services/
13. Thornicroft, G., et al. (2007). Stigma: Ignorance, prejudice or discrimination? British Journal of Psychiatry, 190(3), 192–193. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.106.032912
14. Thornicroft, G., et al. (2016). Evidence for effective interventions to reduce mental-health-related stigma and discrimination. The Lancet, 387(10023), 1123–1132. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)00298-6
15. Ward, E. C., et al. (2013). African American men and women’s attitude toward mental illness, perceptions of stigma, and preferred coping behaviors. Nursing Research, 62(3), 185–194. https://doi.org/10.1097/NNR.0b013e31827bf533
16. World Health Organization (WHO). (2022). Mental health: Strengthening our response. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-strengthening-our-response